İşten çıkarma tazminatları, Türk iş hukukunun en önemli koruma mekanizmalarından biri olup, işçilerin iş güvencesinin sağlanması ve haksız fesihlere karşı korunması amacıyla 4857 sayılı İş Kanunu ile düzenlenmiştir. Bu makalede, 2024 yılı itibariyle geçerli olan mevzuat ve kanun maddeleri ışığında işten çıkarma tazminatları, hesaplama yöntemleri ve işçi hakları detaylı bir şekilde incelenecektir.
İşten Çıkarma Tazminatlarının Hukuki Temeli
4857 Sayılı İş Kanunu Madde 17 – Süreli Fesih
4857 sayılı İş Kanunu’nun 17. maddesi, belirsiz süreli iş sözleşmelerinin feshi için gerekli bildirim sürelerini düzenlemektedir:
“Belirsiz süreli iş sözleşmelerinin feshinden önce durumun diğer tarafa bildirilmesi gerekir.
İş sözleşmeleri;
a) İşi altı aydan az sürmüş olan işçi için, bildirimin diğer tarafa yapılmasından başlayarak iki hafta sonra,
b) İşi altı aydan birbuçuk yıla kadar sürmüş olan işçi için, bildirimin diğer tarafa yapılmasından başlayarak dört hafta sonra,
c) İşi birbuçuk yıldan üç yıla kadar sürmüş olan işçi için, bildirimin diğer tarafa yapılmasından başlayarak altı hafta sonra,
d) İşi üç yıldan fazla sürmüş işçi için, bildirim yapılmasından başlayarak sekiz hafta sonra,
Feshedilmiş sayılır.
Bu süreler asgari olup sözleşmeler ile artırılabilir.
Bildirim şartına uymayan taraf, bildirim süresine ilişkin ücret tutarında tazminat ödemek zorundadır.”
İhbar Tazminatı Hesaplama
İhbar tazminatı, işverenin bildirim süresine uymadan iş sözleşmesini feshetmesi halinde ödenecek tazminattır.
Hesaplama Formülü:
İhbar Tazminatı = Bildirim Süresi × Günlük Brüt Ücret
Bildirim Süreleri:
- 6 aydan az: 2 hafta (14 gün)
- 6 ay – 1,5 yıl: 4 hafta (28 gün)
- 1,5 yıl – 3 yıl: 6 hafta (42 gün)
- 3 yıldan fazla: 8 hafta (56 gün)
İş Güvencesi Kapsamındaki İşçiler
4857 Sayılı İş Kanunu Madde 18 – Feshin Geçerli Sebebe Dayandırılması
“Otuz veya daha fazla işçi çalıştıran işyerlerinde en az altı aylık kıdemi olan işçinin belirsiz süreli iş sözleşmesini fesheden işveren, işçinin yeterliliğinden veya davranışlarından ya da işletmenin, işyerinin veya işin gereklerinden kaynaklanan geçerli bir sebebe dayanmak zorundadır. Yer altı işlerinde çalışan işçilerde kıdem şartı aranmaz.”
İş Güvencesi Kapsamı:
- 30 veya daha fazla işçi çalıştıran işyerleri
- En az 6 aylık kıdem şartı
- Belirsiz süreli iş sözleşmesi
Geçerli Fesih Sebepleri
4857 Sayılı İş Kanunu Madde 18 devamı:
“Özellikle aşağıdaki hususlar fesih için geçerli bir sebep oluşturmaz:
a) Sendika üyeliği veya çalışma saatleri dışında veya işverenin rızası ile çalışma saatleri içinde sendika faaliyetlere katılmak.
b) İşyeri sendika temsilciliği yapmak.
c) Mevzuattan veya sözleşmeden doğan haklarını takip veya yükümlülüklerini yerine getirmek için işveren aleyhine idari veya adli makamlara başvurmak veya bu hususta başvurmuş olmak.”
Fesih Bildirimi ve Usul
4857 Sayılı İş Kanunu Madde 19 – Sözleşmenin Feshinde Usul
“İşveren fesih bildirimini yazılı olarak yapmak ve fesih sebebini açık ve kesin bir şekilde belirtmek zorundadır.
Hakkındaki iddialara karşı savunmasını almadan bir işçinin belirsiz süreli iş sözleşmesi, işçinin davranışı veya verimi ile ilgili nedenlerle feshedilemez. Ancak, işverenin 25 inci maddenin (II) numaralı bendi şartlarına uygun fesih hakkı saklıdır.”
Fesih Bildirimi Usulü:
- Yazılı bildirim zorunluluğu
- Fesih sebebinin açık belirtilmesi
- Savunma alma zorunluluğu
Fesih Bildirimine İtiraz ve Usulü
4857 Sayılı İş Kanunu Madde 20 – Fesih Bildirimine İtiraz ve Usulü
İş güvencesi kapsamındaki işçiler, fesih bildirimine karşı itiraz edebilirler. İtiraz süresi, fesih bildiriminin tebliğinden itibaren bir aydır.
İtiraz Prosedürü:
- Fesih bildiriminden itibaren 1 ay içinde itiraz
- İş mahkemesine başvuru
- Geçici işe iade talebi
Haksız Fesih Tazminatı
4857 Sayılı İş Kanunu Madde 21 – İşe İade ve Tazminat
Mahkeme feshin geçersiz olduğuna karar verirse:
“İşçi, fesih tarihinden itibaren en geç bir ay içinde işe başlatılır. İşveren, işçinin boşta geçen süresine ilişkin en çok sekiz aylık ücret tutarında tazminat öder.”
Haksız Fesih Tazminatı:
- En az 4 aylık ücret
- En çok 8 aylık ücret
- Boşta geçen süre ücreti
Kötü Niyet Tazminatı
4857 Sayılı İş Kanunu Madde 17 son fıkra:
“18 inci maddenin birinci fıkrası uyarınca bu Kanunun 18, 19, 20 ve 21 inci maddelerinin uygulanma alanı dışında kalan işçilerin iş sözleşmesinin, fesih hakkının kötüye kullanılarak sona erdirildiği durumlarda işçiye bildirim süresinin üç katı tutarında tazminat ödenir.”
Kötü Niyet Tazminatı Hesaplama:
Kötü Niyet Tazminatı = Bildirim Süresi × 3 × Günlük Brüt Ücret
2024 Yılı Tazminat Hesaplama Örnekleri
Örnek 1: İhbar Tazminatı
Durum:
- Çalışma süresi: 2 yıl
- Brüt ücret: 20.000 TL
- Bildirim yapılmadan fesih
Hesaplama:
- Bildirim süresi: 6 hafta (42 gün)
- Günlük ücret: 20.000 ÷ 30 = 666,67 TL
- İhbar tazminatı: 42 × 666,67 = 28.000 TL
Örnek 2: Haksız Fesih Tazminatı
Durum:
- İş güvencesi kapsamında
- Geçersiz fesih kararı
- Brüt ücret: 25.000 TL
Hesaplama:
- Minimum tazminat: 4 × 25.000 = 100.000 TL
- Maksimum tazminat: 8 × 25.000 = 200.000 TL
Örnek 3: Kötü Niyet Tazminatı
Durum:
- İş güvencesi kapsamı dışında
- Kötü niyetli fesih
- Çalışma süresi: 1 yıl
- Brüt ücret: 18.000 TL
Hesaplama:
- Bildirim süresi: 4 hafta (28 gün)
- Günlük ücret: 18.000 ÷ 30 = 600 TL
- Kötü niyet tazminatı: 28 × 3 × 600 = 50.400 TL
İşsizlik Sigortası
4447 Sayılı İşsizlik Sigortası Kanunu
İşten çıkarılan işçiler, belirli koşulları sağlamaları halinde işsizlik ödeneğinden yararlanabilirler:
Koşullar:
- Son 3 yılda en az 600 gün prim ödeme
- İşsizlikten önceki 120 gün çalışma
- İş arama kaydı
Ödenek Süresi:
- 600-900 gün prim: 6 ay
- 900-1080 gün prim: 8 ay
- 1080+ gün prim: 10 ay
İşten Çıkarma Yasağı Durumları
Belirli durumlarda işten çıkarma yasağı bulunmaktadır:
Hamile İşçiler:
- Hamilelik süresince
- Doğumdan sonra 6 ay
Askerlik Hizmeti:
- Askerlik süresince
- Dönüşten sonra 30 gün
Hastalık ve Kaza:
- İş kazası tedavi süresi
- Meslek hastalığı tedavisi
Toplu İşten Çıkarma
4857 Sayılı İş Kanunu Madde 29
Toplu işten çıkarma için özel prosedürler uygulanır:
Bildirim Süreleri:
- İşçi temsilcilerine 30 gün önceden
- İl Müdürlüğüne bildirim
Sosyal Plan:
- İşçilerin yeniden istihdamı
- Mesleki eğitim programları
Vergisel Boyut
İşten çıkarma tazminatlarının vergi durumu:
Gelir Vergisi:
- İhbar tazminatı: Vergiye tabi
- Kıdem tazminatı: Vergiden muaf
- Haksız fesih tazminatı: Vergiye tabi
Sosyal Güvenlik Primi:
- İhbar tazminatı: Prim kesintisi var
- Kıdem tazminatı: Prim kesintisi yok
- Haksız fesih tazminatı: Prim kesintisi var
Uygulamada Dikkat Edilecek Hususlar
İşverenler İçin:
- Fesih prosedürlerine uyum
- Geçerli sebep belgelendirmesi
- Savunma alma zorunluluğu
- Bildirim sürelerine uyum
İşçiler İçin:
- İtiraz sürelerine dikkat
- Belge toplama
- Hukuki danışmanlık alma
- İşsizlik sigortası başvurusu
Yargıtay İçtihatları
2024 yılı Yargıtay kararlarına göre önemli prensipler:
Fesih Geçerliliği:
- Objektif kriterlerin uygulanması
- Eşit davranma ilkesi
- Son çare ilkesi
Tazminat Hesaplama:
- Brüt ücret esas alınması
- Ek ödemelerin dahil edilmesi
- Tavan uygulaması
Sonuç
İşten çıkarma tazminatları, 4857 sayılı İş Kanunu’nun 17-21. maddeleri ile düzenlenen ve işçilerin iş güvencesinin sağlanmasında kritik rol oynayan kurumlardır. Bu makalede incelenen kanun maddeleri ışığında:
- İhbar Tazminatı: Bildirim süresine uymama halinde ödenir
- Haksız Fesih Tazminatı: Geçersiz fesih halinde 4-8 aylık ücret
- Kötü Niyet Tazminatı: Fesih hakkının kötüye kullanılması halinde
- İş Güvencesi: 30+ işçili işyerlerinde 6+ aylık kıdemli işçiler
İşten çıkarma süreçlerinde yasal prosedürlere uyum, hem işveren hem de işçi açısından büyük önem taşımaktadır. Uyuşmazlıkların önlenmesi için uzman hukuki danışmanlık alınması önerilir.
Bu makale, 2024 yılı itibariyle geçerli olan mevzuat esas alınarak hazırlanmış olup, genel bilgilendirme amacıyla yazılmıştır. Somut olaylarda mutlaka uzman hukuki danışmanlık alınması önerilir.
Kaynaklar
- 4857 sayılı İş Kanunu Madde 17-21
- 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanunu
- Yargıtay Kararları (2023-2024)
- İş Mahkemeleri Uygulaması
- Resmi Gazete Yayınları
- Mevzuat Bilgi Sistemi (www.mevzuat.gov.tr)