Velayet hakkı, Türk Medeni Kanunu’nun 335-349. maddeleri arasında düzenlenen ve çocuğun bakım, eğitim, korunması ile temsil edilmesi görevlerini kapsayan önemli bir hukuki kurumdur. Bu makalede, 2024 yılı itibariyle geçerli olan mevzuat ve kanun maddeleri ışığında velayet hakkının kullanılması, değiştirilmesi ve kaldırılması koşulları detaylı bir şekilde incelenecektir.
Velayet Hakkının Hukuki Temeli
4721 Sayılı Türk Medeni Kanunu Madde 335 – Velayetin Konusu
“Ergin olmayan çocuk ana ve babanın velayeti altındadır.
Velayet, çocuğun kişiliğini koruma, malvarlığını yönetme ve onu temsil etme hak ve yükümlülüklerini kapsar.”
Velayet hakkının temel unsurları:
- Çocuğun kişiliğini koruma
- Malvarlığını yönetme
- Çocuğu temsil etme
Velayetin Kullanılması
TMK Madde 336 – Velayetin Kullanılması
“Evlilik devam ettiği sürece ana ve baba velayeti birlikte kullanırlar.
Ortak hayata son verilmiş veya ayrılık hali gerçekleşmişse hakim, çocuğun kişiliğinin korunması için gerekli önlemleri alır.
Velâyet, ana ve babadan birinin ölümü hâlinde sağ kalana, boşanmada ise çocuk kendisine bırakılan tarafa aittir.”
Velayetin Kullanım Şekilleri:
- Evlilik devamında: Ortak kullanım
- Ayrılık halinde: Hakim kararı ile düzenleme
- Ölüm halinde: Sağ kalan eşe geçiş
- Boşanmada: Hakim kararı ile belirleme
Evlilik Dışı Doğan Çocuklarda Velayet
TMK Madde 337 – Ana ve Baba Evli Değilse
“Ana ve baba evli değilse velayet anaya aittir.
Çocuğun menfaati gerektiriyorsa hakim, velayeti babaya verebilir veya çocuğu bir aile yanına ya da kuruma yerleştirebilir.”
Evlilik Dışı Doğumda Velayet:
- Kural: Velayet anaya aittir
- İstisna: Çocuğun menfaati gerektirirse babaya verilebilir
- Son çare: Aile yanına veya kuruma yerleştirme
Velayetin İçeriği
TMK Madde 339 – Velayetin İçeriği
“Ana ve baba, çocuğun bakım ve eğitimi konusunda onun menfaatini gözönünde tutarak gerekli kararları alır ve uygularlar.
Ana ve baba çocuğun gelişim çağına uygun bir özgürlük tanır ve önemli konularda mümkün olduğu ölçüde onun fikrini alırlar.”
Velayetin Kapsamı:
- Bakım ve eğitim kararları
- Çocuğun menfaatini gözetme
- Yaşa uygun özgürlük tanıma
- Önemli konularda çocuğun fikrini alma
Çocuğun Kişiliğinin Korunması
TMK Madde 340 – Kişiliğin Korunması
“Çocuğun bedeni ve ruhi gelişimi tehlikede olur veya çocuk başkalarını tehdit ederse, ana ve baba duruma uygun önlemleri almakla yükümlüdürler.
Bu önlemler yeterli olmazsa durum hâkime bildirilir.”
Koruma Önlemleri:
- Ana-baba tarafından alınacak önlemler
- Yetersizlik halinde hakime bildirim
- Çocuğun ve toplumun korunması
Velayetin Değiştirilmesi
TMK Madde 349 – Velayetin Değiştirilmesi
“Çocuğun menfaati gerektiriyorsa hakim, velayeti ana ve babadan birinden alarak diğerine verebilir.”
Velayetin Değiştirilme Koşulları:
- Çocuğun menfaatinin gerektirmesi
- Objektif değerlendirme kriterleri
- Hakim kararı ile gerçekleşme
Velayetin Değiştirilmesinde Değerlendirme Kriterleri
Yargıtay İçtihatlarına Göre Kriterler:
- Çocuğun Yaşı ve Cinsiyeti
- Küçük yaştaki çocuklar için annenin önceliği
- Ergenlik çağındaki çocuklar için cinsiyet faktörü
- Ekonomik Durum
- Çocuğun ihtiyaçlarını karşılayabilme
- Barınma ve eğitim imkanları
- Eğitim Durumu
- Ana-babanın eğitim seviyesi
- Çocuğun eğitimine verilen önem
- Ahlaki Durum
- Ana-babanın yaşam tarzı
- Çocuğa örnek olabilme
- Çocuğun Tercihi
- 12 yaş üstü çocukların görüşü
- Çocuğun duygusal bağlılığı
Velayetin Kaldırılması
TMK Madde 348 – Velayetin Kaldırılması
“Ana veya baba velâyet görevlerini gereği gibi yerine getirmezse, uyarılmasına rağmen davranışını düzeltmezse veya görevlerini yerine getiremez durumda bulunursa, hakim gerekli gördüğü önlemleri alır, hatta velâyeti kaldırır.”
Velayetin Kaldırılma Sebepleri:
- Görevlerin gereği gibi yerine getirilmemesi
- Uyarıya rağmen davranış düzeltmeme
- Görevleri yerine getiremez durumda olma
Kaldırma Öncesi Uyarı Prosedürü:
- Resmi uyarı yapılması
- Davranış düzeltme fırsatı verilmesi
- Islah imkanının tükenmesi
Velayetin Geri Verilmesi
TMK Madde 350 – Velayetin Geri Verilmesi
“Velâyetin kaldırılmasını gerektiren sebepler ortadan kalkarsa, hakim velâyeti geri verebilir.”
Geri Verme Koşulları:
- Kaldırma sebeplerinin ortadan kalkması
- Çocuğun menfaatine uygunluk
- Süreklilik güvencesi
Boşanmada Velayet Düzenlemesi
Boşanma Davalarında Velayet Kararı
Hakim, boşanma kararı verirken aşağıdaki hususları değerlendirir:
- Çocuğun Üstün Menfaati
- Fiziksel ve duygusal ihtiyaçlar
- Eğitim ve gelişim gereksinimleri
- Sosyal çevre faktörleri
- Ana-Babanın Durumu
- Çocuk bakım kapasitesi
- Ekonomik imkanlar
- Zaman ayırabilme
- Çocuğun Görüşü
- 12 yaş üstü çocukların tercihi
- Duygusal bağlılık durumu
Kişisel İlişki Kurma Hakkı
TMK Madde 323 – Kişisel İlişki Kurma
“Çocuk ana ve babasından biriyle birlikte yaşıyorsa, diğeri ebeveynle kişisel ilişki kurma hakkına sahiptir.
Ana ve baba çocuğun diğer ebeveynle ilişki kurmasını engelleyemez, bu ilişkiyi zorlaştıracak davranışlarda bulunamaz.”
Kişisel İlişki Hakkının Kapsamı:
- Düzenli görüşme hakkı
- Tatil geçirme imkanı
- Özel günlerde birlikte olma
- İletişim kurma hakkı
Velayet Davalarında Usul
Dava Açma Yetkisi
Görevli ve Yetkili Mahkeme
- Görevli: Aile Mahkemesi
- Yetkili: Çocuğun yerleşim yeri mahkemesi
Delil ve İspat
Velayet davalarında ispat araçları:
- Tanık beyanları
- Bilirkişi raporları
- Sosyal inceleme raporları
- Çocuğun beyanı
Geçici Önlemler
TMK Madde 346 – Geçici Önlemler
“Dava süresince hakim, çocuğun kişiliğinin korunması için gerekli geçici önlemleri alabilir.”
Geçici Önlem Türleri:
- Geçici velayet düzenlemesi
- Kişisel ilişki kurma düzenlemesi
- Çocuğın korunması önlemleri
2024 Yılı Uygulamaları
Yargıtay 2024 Kararları
Son dönem Yargıtay kararlarında öne çıkan prensipler:
- Çocuğun Üstün Menfaati İlkesi
- Her kararın temel kriteri
- Objektif değerlendirme zorunluluğu
- Ortak Velayet Eğilimi
- Mümkün olduğunca her iki ebeveynin katılımı
- Çocuğun her iki ebeveynle ilişkisinin korunması
- Çocuğun Görüşünün Alınması
- 12 yaş üstü çocukların mutlaka dinlenmesi
- Görüşün değerlendirilmesi
Sosyal İnceleme Raporları
Velayet davalarında sosyal inceleme raporunun önemi:
İnceleme Konuları:
- Ev ortamı ve yaşam koşulları
- Çocukla ilişki kalitesi
- Sosyal çevre ve destek sistemleri
- Ekonomik durum
Rapor Hazırlama Süreci:
- Ev ziyaretleri
- Görüşmeler
- Gözlemler
- Değerlendirme ve öneri
Uluslararası Çocuk Kaçırma
Lahey Sözleşmesi Kapsamında
Uluslararası çocuk kaçırma durumlarında:
- Çocuğun derhal iade edilmesi
- Velayet haklarının korunması
- Merkezi makam aracılığıyla işlem
Uygulamada Dikkat Edilecek Hususlar
Ana-Babalar İçin:
- Çocuğun menfaatini ön planda tutma
- İşbirliği içinde hareket etme
- Çocuğu araç olarak kullanmama
- Uzman desteği alma
Hukuki Süreç:
- Uzman avukat ile çalışma
- Belgelerin eksiksiz hazırlanması
- Süreçlere aktif katılım
- Çocuğun görüşünü dikkate alma
Sonuç
Velayet hakkı, Türk Medeni Kanunu’nun 335-350. maddeleri ile düzenlenen ve çocuğun üstün menfaatinin korunmasını amaçlayan önemli bir hukuki kurumdur. Bu makalede incelenen kanun maddeleri ışığında:
- Velayet Kullanımı: Evlilikte ortak, ayrılıkta hakim kararı ile
- Değiştirme Koşulları: Çocuğun menfaatinin gerektirmesi
- Kaldırma Sebepleri: Görevlerin yerine getirilmemesi
- Geri Verme: Sebeplerin ortadan kalkması
Velayet davalarında çocuğun üstün menfaati ilkesi her zaman ön planda tutulmalı ve uzman hukuki danışmanlık alınmalıdır.
Bu makale, 2024 yılı itibariyle geçerli olan mevzuat esas alınarak hazırlanmış olup, genel bilgilendirme amacıyla yazılmıştır. Somut olaylarda mutlaka uzman hukuki danışmanlık alınması önerilir.
Kaynaklar
- 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu Madde 335-350
- Yargıtay Kararları (2023-2024)
- Aile Mahkemeleri Uygulaması
- Lahey Çocuk Kaçırma Sözleşmesi
- Sosyal İnceleme Raporu Rehberi
- Mevzuat Bilgi Sistemi (www.mevzuat.gov.tr)